Gospodarstwa domowe emerytów i rencistów są przeciętnie niewydolne finansowo, dochodowo bardzo słabe i nadmiernie zadłużone, a nadto wymagają nadzwyczajnej pomocy – tak często postrzega się osoby starsze. Jednak ich sytuacja finansowa jest zdecydowanie bardziej złożona i dlatego negatywna charakterystyka powinna być okresowo analizowana i poddawana weryfikacji.

DOCHODY PRZECIĘTNIE DOBRE

Może temu służyć między innymi analiza danych, dotyczących wielkości uzyskiwanych miesięcznych dochodów netto w różnych grupach społeczno-ekonomicznych oraz według typu aktywności ekonomicznej. Biorąc pod uwagę dochody przypadające średnio na jedno gospodarstwo domowe, gospodarstwa emerytów na tle innych grup społeczno-ekonomicznych, jak i w porównaniu do ogółu społeczeństwa, uzyskiwały względnie niższe dochody (w wysokości 2.138 PLN). Przeciętny dochód na jedno gospodarstwo domowe w tej kategorii jest o ponad 45% niższy niż notowany w grupie gospodarstw utrzymujących się z rolnictwa, a niższe dochody niż gospodarstwa emerytów uzyskiwała jedynie grupa gospodarstw utrzymujących się z niezarobkowych źródeł. Podobnie kształtuje się sytuacja, jeśli uwzględni się dochody netto na osobę lub na jednostkę ekwiwalentną. W tym przypadku dochody emerytów również znajdują się na niższym poziomie niż średnia dla ogółu. Jednocześnie wartym podkreślenia jest to, że oceniając dochody netto na osobę różnica na niekorzyść gospodarstw emerytów w porównaniu z dochodami ogółu to niecałe 30%, podczas gdy oceniając dochody przypadające na całe gospodarstwo różnica była zdecydowanie większa (ponad 42%). O ile sytuację dochodową emerytów można określić jako bardzo przeciętną, o tyle grupa rencistów w każdym ujęciu (na gospodarstwo czy też na osobę lub jednostkę ekwiwalentną) uzyskiwała najwyższe dochody netto.

Dochody netto uzyskiwane w roku 2015, zarówno w ujęciu ogółem, jak i w poszczególnych grupach, wzrosły w porównaniu z okresem sprzed dwóch lat. Warto zauważyć, że wielkość względnej zmiany w grupach emerytów i rencistów w ujęciu na gospodarstwo domowe oraz na jednostkę ekwiwalentną była zbliżona, ale też jednocześnie – co wymaga zdecydowanego podkreślenia – wyższa niż zmiana zaobserwowana w ogóle społeczeństwa.

RADZIĆ SOBIE SAMODZIELNIE

Obszarem związanym z charakterystyką sytuacji finansowej gospodarstw domowych, którym warto uzupełnić powyższą analizę, jest korzystanie z pomocy z zewnątrz. Zgodnie z najnowszymi wynikami Diagnozy Społecznej, z takiej pomocy w jakiejkolwiek formie (pomoc finansowa, rzeczowa, w formie usług), korzystało w 2015 roku 9,7% gospodarstw domowych. Gospodarstwa domowe emerytów to kategoria gospodarstw względnie rzadko korzystających z pomocy zewnętrznej – podobnie jak gospodarstwa pracowników i rzadziej niż gospodarstwa domowe zatrudnionych w rolnictwie. Ponadto, zdecydowanie częściej niż emeryci, z pomocy zewnętrznej korzystają renciści.

Analizę sytuacji dochodowej gospodarstw domowych warto rozszerzyć o dane z Diagnozy Społecznej, odnoszące się do możliwości radzenia sobie w trudnej sytuacji finansowej. W ciągu ostatnich 22 lat, w których prowadzone było badanie, odsetek gospodarstw domowych deklarujących, iż ich stałe dochody nie pozwalają na zaspokojenie bieżących potrzeb, systematycznie spadał. Obecnie mniej niż co piąte gospodarstwo wskazuje na występowanie takich problemów – podczas gdy 10 lat wcześniej takich gospodarstw było prawie 2 razy więcej, a w roku 1993 nawet blisko 4 razy więcej. Jak wskazuje T. Panek i J. Czapiński , najczęściej deklaracje o niewystarczających dochodach pochodziły od gospodarstw domowych utrzymujących się z niezarobkowych źródeł (58% gospodarstw) i rencistów (ponad 37% gospodarstw) oraz w grupach gospodarstw rodzin niepełnych (ponad 32% gospodarstw). Ponadto, najczęściej deklarowanym sposobem radzenia sobie w trudnej sytuacji finansowej (w całej próbie) było ograniczanie potrzeb (86%), a w dalszej kolejności korzystanie z pomocy krewnych (36%) i zaciąganie pożyczek (26%).

OCENA BIEŻĄCEJ SYTUACJI FINANSOWEJ

Istotnych informacji, obok Diagnozy Społecznej, dostarcza również cykliczne badanie prowadzone przez KPF i Instytut Rozwoju Gospodarczego SGH – „Sytuacja na rynku consumer finance”. Jednym z obszarów poruszanych w tym badaniu jest ocena gospodarstw domowych odnośnie ich bieżącej sytuacji finansowej. Zgodnie z wynikami uzyskanymi w 2015 roku , analizując deklaracje całej próby badawczej w podziale na kategorie społeczno-ekonomiczne, najczęściej wskazywanym wariantem opisującym sytuację bieżącą, był wariant „neutralny”, tj. nasz dochód starcza”. Pozytywnym sygnałem jest to, że grupa oszczędzających (łącznie „nieco” oraz „dużo”) jest nawet wielokrotnie większa niż grupa gospodarstw z kategorii: wpadających w długi lub przejadających oszczędności.
W 2015 roku w grupie gospodarstw, w których głównym źródłem dochodów jest emerytura lub renta, proporcje przedstawiają się bardzo podobnie jak w całej próbie – ponad połowa takich gospodarstw deklaruje, iż ich dochód z trudem starcza na zaspokojenie ich potrzeb, ale jednocześnie prawie 1/3 gospodarstw emerytów i rencistów deklaruje oszczędzanie w małym lub większym stopniu. Jedynie 3,4% gospodarstw domowych emerytów i rencistów deklaruje wpadanie w długi. Jest to jeden z najniższych odsetków i niższy obserwowany był tylko w grupie gospodarstw, których źródłem dochodu jest praca najemna na stanowisku nierobotniczym (2,7%).

Zdecydowanie warto podkreślić fakt, że w ostatnich kilku latach (2012-2015) wyraźnie poprawiają się deklarowane oceny gospodarstw domowych w Polsce co do ich własnej sytuacji dochodowej. Zauważmy, iż w ostatnich 4 latach o około 7 pp. wzrósł odsetek gospodarstw domowych, które co do zasady oszczędzają (łącznie wskazania nieco i dużo oszczędzamy). W tym samym okresie jedynie o 1 pp. wzrósł udział tych, którzy deklarują: przejadamy nasze oszczędności, ale też jednocześnie o 1,6 pp. w tym okresie – to jest porównując z rokiem 2012 – spadł odsetek wpadających w długi.

W kontekście poprawiających się ocen ogółem w zakresie deklarowanych opinii co do sytuacji bieżącej, można zaobserwować że w porównaniu do innych kategorii gospodarstw domowych, gospodarstwa emerytów znacznie lepiej oceniają swoją sytuację, biorąc pod uwagę udział tych z nich, które deklarują, iż wpadają w długi. Pomiędzy rokiem 2012 i 2015 odsetek takich gospodarstw zmniejszył się o 5 pp. (z 8,6% do jedynie 3,6%), a nadto grupa oszczędzających zwiększyła się ponad 2-krotnie – z 0,9% do 2,1%.

DOBRA GRUPA DOCELOWA

Biorąc zatem pod uwagę wyniki obu badań – Diagnozy Społecznej 2015 i badania koniunktury na rynku consumer finance, realizowanego wspólnie przez KPF i IRG SGH – wyłania się zupełnie odmienny obraz emeryta od tego, jaki jest od dawna utrwalany w przestrzeni publicznej. Jakkolwiek średnie dochody netto w tej grupie gospodarstw domowych są niższe od przeciętnej wszystkich gospodarstw, to jednak nie odbiegają one na tyle znacząco od ogółu, by uprawniały do traktowania tej grupy społecznej jako wymagającej szczególnego podejścia. W przypadku osób, utrzymujących się z renty przeciętne dochody nawet przewyższają te będące udziałem pozostałych grup społecznych. Natomiast tym, co odróżnia emerytów i rencistów od innych grup, jest stabilność ich dochodów i względnie dobre, przeciętne deklarowane oceny ich sytuacji finansowej. Cecha ta, w połączeniu z wciąż konserwatywnym nastawieniem do zaciągania zobowiązań finansowych z zewnętrznych źródeł, a także rosnącym odsetkiem emerytów i rencistów, deklarujących gromadzenie oszczędności oraz malejącym w ostatnich latach udziałem tych, którzy opisują swoją sytuację jako „wpadanie w długi”, może stanowić pozytywny sygnał dla dostawców produktów kredytowych i pożyczkowych. Z perspektywy kredytodawców względnie niewielki odsetek osób starszych, skłonnych do finansowania wydatków kredytem lub pożyczką, a jednocześnie dysponujących stałym, rozporządzalnym dochodem, może nadal uznawać za dobrą bazę do włączenia się do konkurowania o zainteresowanie ofertą kredytową tej właśnie grupy społeczno-ekonomicznej lub co najmniej o zachowanie udziału w tym segmencie rynku kredytowego.