W dniach: 11–12.05.2017 odbyła się konferencja zorganizowana przez European Coalition for Responsible Credit w Hamburgu.pt: „Reform of the Reform – Ways to reduce poverty in old age and supplement retirement incomes”[1]. Wzięli w niej udział reprezentanci organizacji konsumenckich, kancelarii prawnych, środowiska naukowego, a także banków i instytucji finansowych, aktywnych na rynku usług consumer finance.
Tematyka konferencji objęła wszystkie kluczowe problemy regulacji rynku, dając szerokie spektrum poglądów najważniejszych interesariuszy. Część tematów z roku na rok się powtarza (kredyt konsumencki, upadłość konsumencka, ubezpieczenie kredytu, systemy płatności, formy oszczędzania, nieuczciwe praktyki rynkowe, doradztwo finansowe, fintech a banki), można zatem obserwować praktykę rozwiązań prawnych i ich adekwatności do zakładanych celów. Wspólny mianownik – to akcent na „odpowiedzialne kredytowanie”, łagodzenie znanej reguły wypowiedzianej przez Davida Caplovitza, że: „biedni płacą więcej” („the poor pay more”).
Nowe obszary dyskusji
W tym roku dyskusja była natomiast w znacznym stopniu zdominowana przez znaczenie problematyki, na której szczególnie zależy obecnej koalicji rządowej w Polsce (długoterminowe oszczędzanie, żeby emeryci nie byli biedni i mogli godnie żyć, zachować określony poziom i jakość życia), a także bankom, co w Polsce także znajduje wyraz w badaniach naukowych[2]. Poniżej omówię kilka wątków z tej dyskusji.
Mocnym akcentem był referat wprowadzający, który osobiście wygłosił poseł do Bundestagu, były minister, autor reformy emerytalnej w Niemczech – Walter Riester. W dalszym ciągu wiele uwagi poświęcono emeryturze Riester-Rente. Riester-Rente to dobrowolne, prywatne ubezpieczenie emerytalne w Niemczech, dotowane przez państwo. Do osób, które mogą skorzystać z dotacji należą przede wszystkim osoby obowiązkowo ubezpieczone społecznie. W określonych przypadkach również osoby prowadzące działalność gospodarczą lub osoby nie osiągające dochodów mogą skorzystać z dotacji, w szczególności kiedy małżonek takiej osoby wykupił Riester-Rente. Tego rodzaju emerytury z dotacją ze strony państwa są bardzo korzystne. Wielkość dopłaty jest wszelako zróżnicowana np. singiel może liczyć na ok. 30%, a rodzina wielodzietna lub samotny rodzic z więcej niż 1 dzieckiem – nawet na prawie 90% dotacji do składki.
A zatem, Riester-Rente – to poważny instrument polityki społecznej, zapewniający godną emeryturę także dla mniej zarabiających czy mających liczną rodzinę, a jednak decydujących się oszczędzać Korzyści wynikające z Riester Rente – to budowa prywatnych funduszy z dożywotnią gwarancją miesięcznej emerytury; możliwość odziedziczenia renty przez dzieci lub małżonka w razie śmierci partnera, elastyczny początek poboru emerytury, nawet po ukończeniu 60-go roku życia, a także korzyści podatkowe. Proponuje się ostatnio rozwiązania, które pozwoliłyby objąć Riester-Rente także osoby działające na własny rachunek czy częściowo aktywne zawodowo.
Odwrócona hipoteka potrzebna
Bardzo wiele uwagi poświęcono programom uwalniania kapitału z nieruchomości – „upłynniania” nieruchomości (Equity Release Schemes – ERS). Program ERS umożliwia osobie przechodzącej na emeryturę dodatkowy dochód, który może się przyczynić do podniesienia standardu i jakości życia. Powstaje wszelako pytanie o optymalne z punktu widzenia celów danej osoby mechanizmy integracji własności nieruchomości oraz jej konwersji na płynne aktywa.
Przede wszystkim należy podkreślić, że w licznych krajach UE nieruchomości stanowią wartość rozstrzygającą w największym stopniu o dobrobycie gospodarstw domowych. Teoria konsumpcji i cyklu życia jest przydatna w tej dziedzinie do analizy akumulacji bogactwa i ewolucji składników majątkowych w okresie całego życia. Aktywa gospodarstwa domowego można także traktować w kategoriach ubezpieczenia, świadomie budowanego na przezorności i oszczędności.
Programy ERS te występują pod różnymi nazwami (np. Housing Equity Withdrawal – HEW). Pożyczanie pod dobre zabezpieczenie np. nieruchomość (equity borrowing) może być dla konsumenta istotne na różnych etapach życia, nie tylko w podeszłym wieku. Innowacje finansowe pozwalają traktować dom w kategoriach „ATM”. Patrząc na problem z szerszej perspektywy, kapitał można „uwolnić” z nieruchomości na różne sposoby (remortgaging, downsizing, ERS).
Instytucje oferujące takie systemy skupiają swoją uwagę na osobach zasobnych w aktywa, lecz o stosunkowo niskich dochodach („asset rich income poor”). Powstaje zatem pytanie, czy systemy typu ERS mogą rzeczywiście złagodzić ubóstwo osób w wieku emerytalnym lub poprawić opiekę socjalną i ochronę ich zdrowia w tej fazie życia?
Systemy HEW mogą bazować na kilku wariantach. Może to być sprzedaż domu, przy czym emeryt opuszcza dom i szuka alternatywy („sell and move”) albo pozostaje w tym domu do końca życia („sell and stay”), co przypomina formę leasingu zwrotnego („sale and lease back” albo „sale and mortgage”).
Z punktu widzenia nabywcy może to być downsizing („buy and trading down”) albo overmortgaging, który daje właścicielowi domu możliwość życia na wyższej stopie, niż wynika to z wartości posiadanej przez niego nieruchomości. Nieco inny schemat – to Mortgage Equity Withdrawal – MEW), który może przybierać 2 warianty. W pierwszym z nich emeryt nadal zamieszkuje dom, lecz go nie sprzedaje („stay and not sell”). Opisano tutaj kilka możliwości związanych z innowacjami finansowymi (refinancing, additional loan, flexible mortgage, offset mortgage, HELOCs).
W drugim wariancie natomiast, emeryt pozostaje w domu, lecz go sprzedaje („stay and sell”). Przedstawiono w tej mierze kilka instrumentów finansowych (deferred mortgage, reverse – lifetime mortgage). Usługi te oferują banki, ubezpieczyciele, fachowcy od rynku nieruchomości i inne instytucje finansowe, czy pośrednicy. Biorą pod uwagę nie tylko istnienie dostatecznych aktywów czy sytuację dochodową, ale też całokształt sytuacji życiowej potencjalnego klienta, kwestie spadkowe itp.
Fintech w centrum uwagi… banków
Wiele uwagi poświęcono fintechom i bankom, w kontekście nowych technologii na rynku finansowym. Poruszono m.in. problem automatycznego doradztwa, które z jednej strony zapewnia dobre porady za mniejsze pieniądze, z drugiej zaś strony – może powodować dodatkowe ryzyko systemowe poprzez efekty procykliczne. Omawiano także zagadnienia crowdfundingu, który upowszechnia wprawdzie możliwości inwestowania szerokim kręgom społecznym i ułatwia działalność platform crowdfundingowych (np. zwolnienie z obowiązku sporządzania prospektu), musi wszelako także zapewniać bezpieczeństwo, ochronę prywatności i ochronę przed oszustwem.
Regulatorzy starają się kształtować reguły gry w sposób neutralny z punktu widzenia modelu biznesowego fintech. Reguły te powinny być na tyle jasne i proste, by kultura compliance nie blokowała innowacji i rozwoju rynku. W szczególności produkty finansowe muszą być uczciwe, przejrzyste i łatwo zrozumiałe dla konsumentów, zapewniające bezpieczeństwo, prywatność i ochronę przed oszustwem. Poddanie firm fin-tech regulacjom musi być proporcjonalne, adekwatne do rodzaju usług, ryzyka i kręgu potencjalnych adresatów. Regulacje dotyczące fin-tech nie powinny być wszelako nadmierne, lecz pozostawiać pole dla rozwoju innowacji, z których mogą korzystać konsumenci.
Nawet, gdy niektóre regulacje wydają się początkowo uciążliwe i są traktowane jako zbędny biurokratyczny balast, to w długim okresie pomogą firmom fin-tech zdobywać rynek usług finansowych i zaufanie klientów. Należy pamiętać, że nawet w bankowości, poddanej regulacji i nadzorowi, regulacje kapitałowe nie uchroniły świata przed kryzysami, gdyż normy i standardy można w różny sposób obchodzić np. w drodze innowacji finansowych (np. sekurytyzacji). W związku z tym rozwój sektora fin-tech rodzi wiele opinii pesymistycznych, gdyż w gospodarce cyfrowej żadne regulacje nie będą do końca skuteczne.
W kręgu dyskusji były także kwestie kryptowaluty bitcoin i rozproszonego, automatycznego rejestru (blockchain), a także inteligentnych kontraktów (smart contracts). Software wstępuje w miejsce prawa, zapewniając nawet większą skuteczność niż normy prawne. O ile bowiem prawo może sankcjonować czy karać niewłaściwe zachowania ex post, oprogramowanie wymusza pożądane czynności ex ante lub nie pozwala naruszać norm czy wartości, które legły u podstaw jego konstrukcji przez programistę. Problem ten można opisać jako przeciwstawienie regulacji i oprogramowania: „law as a rule versus law as a code”.
Warunkiem sukcesu banków jest kooperacja (o różnej intensywności) starych i nowych graczy, która w efekcie przynosi wartość obu stronom i całej gospodarce. O ile w poprzednich latach banki często postrzegały start-upy fintechowe jako zagrożenie, o tyle aktualnie wiodącą strategią jest współpraca w ramach innowacyjnych modeli biznesu. Transformacja biznesu w obliczu technologii oznacza tworzenie nowych modeli biznesowych. Najnowsze trendy już teraz zmieniają gospodarkę i poszczególne jej sektory. Innowacje technologiczne, a zwłaszcza takie zjawiska jak gospodarka kognitywna, konwergencja sektorów, rozwiązania mobilne, kryptowaluty i rozproszony wirtualny rejestr (blockchain). Najbardziej innowacyjne firmy na świecie to takie, które zmieniły swój model biznesowy, wykorzystując szanse, jakie niesie technologia.
W obliczu rozwoju sektora fintech, kluczową kwestią rozwoju modeli biznesowych banków mogą być otwarte innowacje – aplikacje umożliwiające wciągnięcie innych firm w łańcuch wartości dla klienta. Ułatwi to adaptację banków do warunków rynkowych, w których sam prawodawca ułatwia konkurencję ze strony innych podmiotów np. na rynku usług płatniczych (PSD 2). Pomoże także bankom – dzięki kontroli łańcucha wartości – na osłabienie skutków odpośredniczenia czy reputacji banków jako instytucji zaufania publicznego.
Banki mogą wiele zyskać na otwartych APIs, powstają bowiem szanse na zintegrowanie usług stron trzecich – w obrębie własnej platformy. Banki mogą się stać zatem źródłem innowacji – „fintech enablers” – i przejąć niektóre innowacyjne usługi, dotychczas świadczone przez inne firmy – ogniwa łańcucha wartości. Tym samym strategia kooperacji, a nie tylko konkurencji, może przynieść bankom wiele korzyści. Tego rodzaju systemowe platformy innowacyjnych usług dla klientów („one-stop-shop”) niektóre banki już obecnie mają. Wiele okazji stwarza funkcja agregatora różnych usług. Inspiracje można w tej mierze czerpać z sektora telekomunikacyjnego.
***
[1] Por. streszczenia referatów: http://www.iff-hamburg.de/download/konferenz/reader/reader-fdl-konferenz-2017.pdf.
[2] Por. A. Korzeniowska, B. Lewicka Długoterminowane oszczędności finansowe w Polsce ALTERUM, Warszawa, 2016, http://alterum.pl/uploaded/Dlugoterminowe_oszczednosci_finansowe_w_Polsce.pdf.
