I Kongres Pośrednictwa Finansowego przeszedł do historii. Ideę tę należy pochwalić i należy mieć nadzieję, że będą kolejne edycje Kongresu Pośrednictwa Finansowego, zrealizowane przez Konferencję Przedsiębiorstw Finansowych. Warto podkreślić fakt, iż Kongres został zorganizowany w roku, w którym obchodzimy ćwierćwiecze pośrednictwa kredytowego, które w Polsce jest dominującą częścią niebankowego pośrednictwa finansowego: w 1990 r. Leszek Podkański w Lublinie tworzy spółkę Żagiel, Mariusz Łukasiewicz we Wrocławiu zakłada spółkę Lukas.

Ekonomia i finanse opisują, wyjaśniają zjawiska i procesy zachodzące w gospodarce poprzez różne teorie i koncepcje. Jeżeli zdefiniujemy pośrednictwo finansowe bardzo szeroko jako jedną z 3 metod przekazywania kapitału w gospodarce od podmiotów nadwyżkowych (kapitałodawców) do deficytowych (kapitałobiorców), to wyjaśnienie przyczyn istnienia intermediacji finansowej w gospodarce doczekało się wielu teorii (koncepcji) w naukach ekonomicznych i finansach. Pośrednictwo finansowe, a w szczególności pośrednictwo bankowe, jest ściśle powiązane z modelem systemu finansowego, w którym się rozwija – w modelu anglosaskim dominują rynki kapitałowe, w modelu kontynentalnym, występującym m. in. w Polsce dominują banki. Prawdziwy rozkwit pośrednictwa finansowego przypada na lata 70. XX w. i od tego czasu można identyfikować ewolucję poglądów na temat przyczyn istnienia pośredników finansowych w gospodarce. Warto dodać, że dorobek w zakresie wyjaśniania roli pośredników finansowych w gospodarce został doceniony w postaci przyznanych nagród Nobla w dziedzinie ekonomii (Ronald Coase w 1991 r. za teorię kosztów transakcyjnych, George Akerlof w 2001 r. za wyjaśnienie negatywnej selekcji, oraz Joseph Stiglitz w 2001 r. za teorię asymetrii informacji).

POŚREDNICTWO FINANSOWE MA UZASADNIENIE RYNKOWE I SPOŁECZNE

Nowa ekonomia instytucjonalna wyjaśniała pośrednictwo finansowe poprzez teorię kosztów transakcyjnych i asymetrii informacji. Pośrednicy finansowi są w gospodarce potrzebni, ponieważ zawieranie transakcji finansowych wiąże się z dużymi kosztami, które trzeba ponieść przy finansowaniu bezpośrednim – są to koszty związane ze znalezieniem stron transakcji, ustaleniem warunków transferu kapitału, w tym terminu, kwoty, waluty, oprocentowania, zabezpieczenia transakcji, negocjacji, przygotowania transakcji. Pośrednicy finansowi pełnią funkcję transformacyjną dokonując transformacji terminów, kwot, walut, geograficznej (miejsca), ryzyka. Z kolei asymetria informacji jest związana z brakiem jednakowego dostępu do informacji przez strony transakcji finansowej – biorca kapitału wie więcej na swój temat i temat inwestycji, która ma być sfinansowana niż dawca kapitału, który polega na informacji udostępnionej przez biorcę kapitału. Asymetria informacji może prowadzić do negatywnych efektów zarówno przed zawarciem transakcji (negatywna selekcja), jak i po jej zawarciu (pokusa nadużycia). Pośrednicy finansowi, jako profesjonaliści dysponujący odpowiednimi narzędziami analizy finansowej oraz umocowani przepisami prawa, mogą minimalizować zarówno negatywną selekcję, jak i pokusę nadużycia (badanie zdolności kredytowej, analiza opłacalności inwestycji, monitoring kredytowy). Dawcy kapitału delegują na pośredników finansowych czynności związane z monitoringiem biorców kapitału, co zwiększa bezpieczeństwo tych pierwszych i obniża koszty monitoringu. Pośrednicy finansowi dla efektywniejszego działania powołują koalicje wspólnie wykorzystujące informacje np.: biura informacji kredytowej.

Dynamiczny rozwój nowoczesnych technologii i coraz łatwiejszy dostęp do informacji przez strony transakcji obniżył koszty transakcyjne i negatywne skutki asymetrii informacji, ale rola pośrednictwa finansowego i pośredników finansowych nie zmniejszyła się. Z drugiej strony rozwój instrumentów pochodnych i duża rola w tym procesie pośredników finansowych w zakresie zarządzania ryzykiem skłaniała do podkreślenia roli ryzyka w teorii pośrednictwa finansowego. Te dwa elementy stanowiły podstawę do krytyki dotychczasowych teorii pośrednictwa finansowego, opartych na teorii kosztów transakcyjnych i asymetrii informacji oraz sformułowania zmodyfikowanych teorii na przełomie XX i XXI w.

Współczesne (zmodyfikowane) teorie pośrednictwa finansowego, alternatywne wobec teorii kosztów transakcyjnych i asymetrii informacji są następujące:
1. Allen i Sontamero (1997)
Proponują oni koncepcję wyjaśnienia przyczyn istnienia pośrednictwa finansowego opartą na handlu ryzykiem (risk trading) i kosztach partycypacji (participation costs). Przez koszty partycypacji rozumieją koszty nauki efektywnego wykorzystywania rynku finansowego, jak również uczestnictwa w nim codziennie. Konsumenci często nie mają wiedzy i doświadczenia umożliwiającego samodzielne zarządzanie swoim kapitałem i wykorzystują w tym celu profesjonalistów – pośredników finansowych.
2. Scholtens i Wensveen (2003)
Kluczowe są zagadnienia customizacji tj. dostosowywania produktu finansowego do potrzeb klienta (customizing of financial product) i kreowania dla niego wartości, kreowanie innowacji finansowych oraz zarządzania ryzykiem. Siłą napędową zmian zachodzących w systemie finansowym według zmodyfikowanej teorii pośrednictwa finansowego nie jest obniżanie kosztów transakcyjnych i przeciwdziałanie negatywnym skutkom asymetrii informacji przed i po transakcji, lecz funkcja zarządzania ryzykiem i kreowania wartości dodanej dla klientów.

PODSTAWOWE WYZWANIE: ODPOWIEDZIALNOŚĆ

Współczesny kryzys finansowy doprowadził do przewartościowania dotychczasowych teorii i koncepcji pośrednictwa finansowego – zarówno tradycyjnych, jak i zmodyfikowanych. Erozja zaufania społecznego do instytucji finansowych, odpowiedzialnych w dużej mierze za ten kryzys, a także problemy finansowe klientów stosujących się do rekomendacji pośredników i pseudodoradców (np.: kredyty frankowe, polisolokaty) stanowią wyzwanie na przyszłość, jak odbudować bardzo niskie zaufanie i na czym oprzeć pośrednictwo finansowe po kryzysie. Receptą na odbudowanie zaufania społecznego do instytucji finansowych może być koncepcja odpowiedzialnych finansów, w ramach której mieści się społeczna odpowiedzialność biznesu instytucji finansowych. Odpowiedzialne finanse konsumenckie sprzyjają bezpieczeństwu finansowemu gospodarstw domowych, a przez to są faktorem bezpieczeństwa finansowego instytucji w długim okresie. Jednocześnie takie podejście może się okazać sprzeczne z krótkoterminowymi celami i planami sprzedażowymi instytucji finansowych – odpowiedzialne kredytowanie, inwestowanie, badanie potrzeb klienta i dostosowanie oferty do tych potrzeb, badanie odpowiedniości oferty do sytuacji klienta, transparentność relacji klient-instytucja finansowa, w tym informacja, z jakim podmiotem mamy do czynienia – pośrednikiem czy doradcą – zależnym czy niezależnym, wysokość wynagrodzenia za usługi.

Koncepcja odpowiedzialnych finansów jest już realizowana przez regulacje prawne (np.: MIFID II), jak i poprzez działania samych instytucji finansowych, a także zawarta jest w przepisach unijnych (dyrektywa hipoteczna MCD, dyrektywa w sprawie dystrybucji ubezpieczeń IDD). Wyrazem tego jest fakt, że w regulacjach europejskich wprowadza się pojęcia doradztwa finansowego (kredytowego, inwestycyjnego, ubezpieczeniowego) zależnego i niezależnego, a w niektórych krajach wprowadzono zakaz pobierania wynagrodzenia przez doradców finansowych np.: Wielka Brytania (doradztwo inwestycyjne), Holandia (doradztwo kredytowe, inwestycyjne).

Szwajcarski ekonomista polskiego pochodzenia, szef Katedry Strategii Konkurencji Międzynarodowej na uniwersytecie we Fryburgu i autor bestsellera „Finanse po zawale” opisującego stan i pokryzysowe perspektywy finansów Paul Dembiński uważa, że ekonomista Joseph E. Stiglitz dostał Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii za teorię asymetrii informacji jako kluczowy problem rynku. Jego zdaniem problemem jest nie tyle asymetria informacji, co asymetria rozumienia informacji. Sam dostęp do informacji jest jedynie warunkiem koniecznym, lecz niewystraczającym, aby była ona dla odbiorcy użyteczna. Informacja musi być przede wszystkim zrozumiała. Dotyczy to zarówno instrukcji, ulotki, umowy ubezpieczeniowej czy prospektu emisyjnego funduszu emerytalnego. Zrozumiałość informacji nie jest tylko prostą funkcją wiedzy jej adresata. Zależy ona także od stopnia skomplikowania „materii”, której dotyczy oraz woli jej autora co do „chęci” przedstawienia informacji jasnej, niedwuznacznej oraz zrozumiałej. Ustawodawstwo konsumenckie w obszarze usług finansowych, poprzez realizowaną koncepcję ochrony przez informację nakazuje instytucjom finansowym dostarczanie konsumentowi bardzo wielu informacji, ale pytanie, czy przeciętny konsument rozumie te informacje, wie jak je odczytać i jaki zrobić z nich użytek? Pośrednicy finansowi jako instytucje edukujące, informujące, uświadamiające klientów powinny zmniejszać tą asymetrię rozumienia informacji.

KONCEPCJA POŚREDNICTWA FINANSOWEGO W PRZYSZŁOŚCI

Z makroekonomicznego punktu widzenia, podstawowa funkcja pośredników finansowych polegająca na transferze środków pieniężnych od podmiotów nadwyżkowych do deficytowych nie zmieni się. Z mikroekonomicznego punktu widzenia funkcją pośredników finansowych będzie dostarczenie zintegrowanych produktów finansowych dostosowanych do potrzeb klienta (orientacja na klienta wymagająca również rozpoznanie jego potrzeb). Proces pośrednictwa finansowego stanie się w coraz większym stopniu zindywidualizowany. Instytucje finansowe będę musiały stawać się doradcami klientów, a nie jak dotychczas sprzedawcami produktów finansowych. Pośrednictwo finansowe będzie ewoluowało w stronę doradztwa finansowego przynoszącego korzyść klientowi, co będzie wynikało z jednej strony z przemian po stronie konsumentów (demografia, edukacja, świadomość potrzeb, bogacenie się obywateli), a z drugiej strony z wyczerpywania się już możliwości prostej sprzedaży produktów finansowych i dalszej intensyfikacji konkurencji na rynku usług finansowych.

Częścią pośrednictwa finansowego jest niebankowe pośrednictwo finansowe, w ramach którego największy i najstarszy segment zajmuje pośrednictwo kredytowe. Ma ono w Polsce 25-letnią historię i odegrało bardzo ważną rolę dla rozwoju usług detalicznych w Polsce, szczególnie poprzez zwrócenie bankom komercyjnym uwagi na wysoką atrakcyjność masowych i niskokwotowych kredytów i pożyczek konsumenckich (consumer finance). Ścisłe relacje banków i pośredników kredytowych prowadziły do ich związków kapitałowych, w konsekwencji do struktur bankowych zostali włączeni najwięksi pośrednicy (Żagiel, Lukas, AIG Credit, Dominet, PTF, BEST). Pośrednicy kredytowi są tak mocno osadzeni w krajobrazie rynku usług finansowych oraz mają ugruntowaną pozycję na tym rynku, że są bardzo ważni dla banków.

WARUNKI ROZWOJU

Przyszły stan niebankowego pośrednictwa finansowego w Polsce będzie zależny od trzech grup czynników – makroekonomii i otoczenia sektora, perspektyw dostawców produktów finansowych dla pośredników oraz perspektywy klientów pośredników finansowych.

Przyszły stan pośrednictwa finansowego w Polsce

I. Perspektywa makroekonomiczna i otoczenie sektora:
1. umiarkowany wzrost gospodarczy, spadek bezrobocia, wzrost dochodów,
2. zwiększanie zdolności kredytowej społeczeństwa i możliwości zadłużania się,
3. zwiększanie jakości życia,
4. porównania rynku detalicznego w Polsce z rynkami w rozwiniętych krajach UE wskazują na możliwości i potencjał wzrostu zarówno w obszarze kredytów konsumpcyjnych, jak i hipotecznych (w ujęciu per capita i w stosunku do PKB),
5. w obszarze regulacyjnym nadal będzie postępowała ochrona konsumenta usług finansowych generująca po stronie pośredników odpowiednie obowiązki i koszty .

II. Perspektywy dostawców produktów dla pośredników – instytucji finansowych (banków)
1. pokryzysowe „tsunami regulacyjne”, w tym pakiet CRDIV i CRR – zwiększenie procentowych wymogów kapitałowych oraz zwiększenie wymogów co do jakości kapitałów bankowych – negatywne skutki dla działalności kredytowej,
2. rekordowe niskie stopy procentowe zmniejszają wynik odsetkowy banków, możliwość większego manewrowania dochodem pozaodsetkowym (opłaty, prowizje) i może wystąpić pokusa eliminowania ogniw pośrednich w kanałach dystrybucji, aby nie dzielić się prowizją uzyskaną od klienta z podmiotem trzecim,
3. koszty wprowadzenia ustawy frankowej dla banków – negatywny wpływ dla działalności kredytowej,
4. propozycja wprowadzenia podatku bankowego, co oznacza, że jeżeli w sektorze bankowym występuje lewarowanie na poziomie 1/10, to każdy 1 mld zł podatku to 10 mld zł mniej kredytowania dla gospodarki, co spowoduje, że kredyty będę droższe
5. wdrażanie nowych obowiązków konsumenckich zwiększa koszty działalności bankowej np.: MCD, MIFID II,
6. w krajach UE-28 będzie wdrażana unia rynków kapitałowych w latach 2015-2019, która ma zmienić strukturę obecnego finansowania sektora MŚP z obecnych 20/80 w podziale na finansowanie pozabankowe (20%) i bankowe (80%) na strukturę 40/60 – może to oznaczać większą presję na finansowanie konsumentów przez banki.

III. Perspektywa klientów pośredników finansowych
1. większa świadomość potrzeb finansowych,
2. większa świadomość praw konsumenckich i silna pozycja w rozstrzyganiu sporów,
3. akcja edukacyjna w zakresie odpowiedzialnego kredytowania i zadłużania się prowadzona przez organizacje rządowe i pozarządowe oraz na różnych poziomach edukacji przynosząca z czasem skutek w postaci większej wiedzy i świadomości finansowej klientów podejmujących coraz bardziej odpowiedzialne decyzje finansowe,
4. rosnący wkład własny w kredytach hipotecznych może spowolnić rynku kredytów hipotecznych, a tym samym stanowić czynnik niekorzystny dla rozwoju pośrednictwa w zakresie kredytów hipotecznych,
5. nadal niski w Polsce wskaźnik ubankowienia – osoby nie posiadające konta bankowego będą korzystały z usług pośredników kredytowych,
6. nadal duża część klientów będzie wybierać ofertę multipośredników kredytowych (brokerów), którzy porównają szerszą ofertą rynkową i przedstawią rekomendację.

Perspektywa pośrednictwa finansowego, wynikająca z trzech grup czynników:
1. coraz wyższe koszty wprowadzania regulacji chroniących konsumenta będą obniżać dochodowość pośrednictwa finansowego np.: w zakresie pośrednictwa w kredytach hipotecznych dyrektywa MCD, w pośrednictwie ubezpieczeniowym dyrektywa IMD2/IDD oraz w pośrednictwie inwestycyjnym dyrektywa MIFIDII,
2. fuzje i przejęcia bankowe powodują zwolnienia w sektorze bankowym (w okresie 12.2009 – 07.2015 ponad 4 200 osób odeszło z banków), część osób zasila branżę pośrednictwa finansowego i próbuje znaleźć swoje miejsce na tym rynku,
3. nadal w mniejszych miejscowościach (Polsce wiejskiej i powiatowej) taniej bankom będzie działać przez pośredników, niż tworzyć własną sieć placówek,
4. silna presja właścicieli banków na poprawę wskaźników efektywności może zachęcać do współpracy z pośrednikami kredytowymi, a przez to zwiększy się efektywność zatrudnienia banku oraz uelastyczni struktura kosztów (zmniejszenie udziału kosztów stałych),
5. rynek pośrednictwa jest mocno rozdrobniony, a konieczność stosowania regulacji prawnych oraz wyzwania biznesowe doprowadzą do jego konsolidacji wokół największych podmiotów w branży, ponieważ trwanie i rozwój najmniejszych podmiotów nie są możliwe bez ciągłego podnoszenia kompetencji kadry (szkolenia, narzędzia wspierające i poprawiające jakość pracy, aktualne informacje rynkowe). W tym względzie niezwykle istotna może okazać się współpraca w zakresie pośrednictwa finansowego z innymi podmiotami funkcjonującymi na rynku,
6. dywersyfikacja oferty w kierunki pośrednictwa kredytowego i finansowego dla MMŚP (w zakresie finansowania ze środków unijnych (lub też innych niż bankowe źródeł pozyskiwania kapitału), biznesplanów, analiz finansowych i inwestycji lub obsługi prawnej) doradztwa ubezpieczeniowego i w obszarze oszczędności i inwestycji,
7. profesjonalizacja branży poprzez spełnienie określonych wymogów w zakresie wiedzy, kompetencji i umiejętności przy wykonywaniu działalności pośredniczącej; coraz większa w tym rola samorządu gospodarczego pośredników kredytowych (KPF),
8. coraz większy nacisk na przestrzeganie kodeksów etycznych w pracy z klientem przez pośredników finansowych oraz nacisk na transparentność, wzajemne zaufanie stron, edukacji i rzetelnego informowania klienta pośredników finansowych jako wyraz realizacji strategii finansów odpowiedzialnych.

WNIOSKI I NIEKTÓRE PYTANIA NA PRZYSZŁOŚĆ

Ekonomia i finanse na przestrzeni ostatnich pięciu dekad wyjaśniały przyczyny istnienia pośredników finansowych w gospodarcze w zróżnicowany sposób, a podejście to ulegało modyfikacji pod wpływem przemian w otoczeniu i wnętrzu samych instytucji (rewolucja technologiczna i informacyjna, współczesny kryzys finansowy). Konieczny jest zatem powrót do źródeł pośrednictwa finansowego i budowania go w oparciu o obopólnie korzystne relacje z klientem. Pośrednictwo finansowe w Polsce ma potencjał i perspektywy rozwoju, ale będzie musiało sprostać wielu wyzwaniom, które będą kreowały regulacje i otoczenie makroekonomiczne, instytucje finansowe – dostawcy produktów i klienci pośredników kredytowych. Od poradzenia sobie z tymi wyzwaniami będzie zależał przyszły kształt i rola pośrednictwa finansowego w Polsce.

Ważnym jest pytanie o trwały wzrost pośrednictwa finansowego w Polsce – jak go zapewnić, jakie powinny być czynniki kreowania trwałego wzrostu? Jak rozwiązać konflikt interesów pośrednika finansowego i klienta? Czynniki, które będą w przyszłości kluczowe dla branży pośrednictwa finansowego w Polsce to:
• efektywność kosztowa i nowoczesne technologie,
• trwałe relacje z dostawcami produktów finansowych,
• coraz większa rola samoregulacji (kodeksy dobrych praktyk, zrzeszanie się podmiotów w branży) z wbudowanym systemem monitorowania i kontroli wobec braku bezpośredniego nadzoru KNF nad branżą może działać lepiej niż odgórna regulacja – na tym tle pozytywnie należy ocenić przyjęcie przez KPF pod koniec czerwca br. Zasad Dobrych Praktyk Pośrednictwa Finansowego,
• dalsza profesjonalizacja pośredników finansowych, duża rola samorządu gospodarczego w zapewnieniu odpowiedniego poziomu wiedzy, kompetencji i umiejętności podmiotów z branży
• stosowanie w większym zakresie niż dotychczas społecznej odpowiedzialności finansów: etyka, transparentność, edukacja konsumenta, kształtowanie jego wiedzy i świadomości finansowej (kształtowanie wśród konsumentów kompetencji i zdolności finansowych (financial capabilities za A. Senem)
• niezbędne jest więc maksymalne dostosowanie oferty, zakresu i poziomu świadczonych przez pośredników usług do wymagań klientów oraz z czasem – po okresie przejściowym – wykształcenie się z pośrednictwa finansowego segmentu niezależnych doradców finansowych wynagradzanych przez klientów.

Wszystko to ma przyczynić się do odbudowania rekordowo niskiego zaufania do instytucji finansowych, w tym do pośredników kredytowych, które jest warunkiem koniecznym dla działania i rozwoju na rynku usług finansowych.

***

dr Krzysztof Waliszewski – adiunkt w Katedrze Pieniądza i Bankowości Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, w 2008 r. obronił doktorat pt.: „Związki kapitałowe banków i pośredników kredytowych na tle rozwoju rynku consumer finance w Polsce”. Specjalizuje się naukowo w problematyce pośrednictwa finansowego, pośrednictwa kredytowego i doradztwa finansowego. Na jego dorobek składa się ponad 100 publikacji w czasopismach branżowych, zeszytach naukowych uczelni ekonomicznych oraz monografiach naukowych, w tym jest autorem 2 monografii: Pośrednictwo kredytowe w Polsce, CeDeWu, Warszawa 2010 i Doradztwo finansowe w Polsce, CeDeWu, Warszawa 2010 oraz współredaktorem 3 monografii: Instytucje parabankowe na rynku usług bankowych w Polsce, CeDeWu, Warszawa 2012, Finansowanie małych i średnich przedsiębiorstw w okresie zagrożenia kryzysem, Wydawnictwo UE w Poznaniu, Poznań 2012, Fundusze poręczeniowe i pożyczkowe w finansowym wspieraniu sektora mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, CeDeWu, Warszawa 2014. Wypromował ponad 100 dyplomantów – licencjatów i magistrów.